Kalaja e Rozafes (legjenda)

Qumështi i vdekjes
(legjenda e kalase se Rozafes sipas shkrimtares franzese Marguerite Yourcenar)

“…Pastaj ajo zemër në një akord të bukur me jetën, ngadalësoi rrahjet. Ata sy të fishkur, u fikën si reflektimi i yjeve në një cisternë pa ujë, e përmes vrimës nuk dukej tjetër,vecse dy pupile të tejdukshme të pazottë për të parë qiellin. U shkrinë ato, ato pupile, i lanë vend dy syve të uritur, në fund të cilëve fillonte vdekja, por gjoksi i së resë mbet i paprekshëm dhe për dy vjet; në lindje të diellit; në mesditë e në perëndim, vazhdoi ajo rrjedhë mrekullie, derisa fëmija, që tashmë kishte ndërprerë gjirin, u shkëput vete prej tij. Vec atëherë ai kraharor i dërrmuar, u thërrmua, e në qoshe të tullave, nuk mbet gjë tjetër, vec një grumbull hiri i bardhë… “

 Rradha e gjatë gri, në të kuqërremtë e turistëve përzgjatej rrugës kryesore të Raguzës. Kapelet me majë,  veshjet luksoze të qëndisura që valëzonin në erë, në hyrje të dyqaneve, tërhiqnin vëmendjen e udhëtarëve në kërkim të dhuratave me çmime të arsyeshme ose të maskave për ballot me maska në anije. Bënte nxehtë, ashtu siç bën vetëm në ferr.

Malet e rrafshëta të Hercegovinës mbanin Raguzën nën zjarre pasqyrash që digjnin.

Philip Mild hyri në rostiçerinë gjermane, ku në një gjysmë errësirë mbytëse sillej rrotull ndonjë mizë e madhe. Paradoksalisht ballkoni i restorantit kishte pamjen mbi Adriatik, që shtrihej në mes të qytetit, pikërisht aty ku nuk e imagjinoje, edhe pse ai shpërthim i papritur blu nuk shërbente tjetër, veçse për t’i shtuar një tjetër ngjyrë, shumëngjyrshmërisë së sheshit të pazarit. Ca mbetje peshqish kutërbonin, ndër to ca pulëbardha, gërmonin me padurim. Nuk frynte aspak era e detit.

Shoku i kabinës i Philipit, inxhinieri Jules Boutrin, qe ulun në një tavolinë prej zinku, nën hijen e një çadre ngjyrë zjarri, e cila dukej si një portokalle që valëzonte mbi det.

"- Miku im i vjetër, tregomë një tjetër histori" iu drejtua Philipi duke u lëshuar rëndshëm mbi një karrige.

 ''- Para kësaj pamjeje dëshiroj të dëgjoj një histori, teksa  pij një whisky… historinë më të bukur, më të pavërtetë që ekziston, të tillë, që të më bëjë të harroj gënjeshtrat patriotike kontradiktore që lexova pak më parë në gazetat që bleva në treg. Italianët që shajnë sllavët, sllavët që shajnë grekët, gjermanët që shajnë rusët, francezët Gjermaninë e Anglinë gjithashtu. Mendoj se të gjithë kanë të drejtë. Të flasim per diçka tjetër, më mirë. … C'bëtë dje në Shkodër, ku mezi prisnit të shikonit nga afër nuk di se çfare turbinash.!"

“Asgjë " u përgjigj inxhinieri. "- Veç hodha një sy ca projekteve të ndryshme në një digë, e,  pjesën më të madhe të kohës ia kushtova kërkimit të një kështjelle. Kam dëgjuar disa shërbyese të moshuara që tregonin historinë e kalasë së Shkodrës, ku doja të gjeja ca tulla të dëmtuara, dhe të verifikoja nëse ruanin, si të thuash, ndonjë shenjë të bardhë, por koha, lufta e banorët përreth, e kanë rrënuar gur pas guri, për të forcuar muret e banesave të tyre, e historia e saj reziston në kujtesën e tyre…

Meqe ra fjala Philip, a jeni kaq me fat, sa të thoni se keni atë që quhet një nënë e mirë?"

 "- C' pyetje!? " tha menjëherë i riu anglez.

 "- Nëna ime është e bukur, shtatlartë, e mban veten, e fortë si xhami i një vitrine. E ç'të shtoj më tepër? Kur na shohin së bashku njerëzit mendojnë se jam vëllai i saj i madh."

 “- Pikërisht. Ju jeni si të gjithe ne. Kur mendoj se ca idiotë janë të sigurtë se epokës sonë i mungon poezia, sikur ti mungonin surrealistet e saj, profetet e saj, yjet e saj të kinemase dhe diktatoret e saj!  Besome Philip, ajo ç'ka na mungon është pak realitet. Ka plot mëndafsh artificial, ai ushqim i urryer sintetik i ngjan atyre lëndëve ushqyese me të cilat mbushen mumjet,  e gratë e sterilizuara që i rezistojnë dhimbjes dhe plakjes nuk ekzistojnë më.

Tashmë ato krijesa plot qumësht gjiri e lot, prej të cilave do jemi krenar që kemi lindur, i gjejmë vetëm në legjendat e vendeve gjysmë barbare…

Cili është ai vend ku kam dëgjuar të flitet për një poet, i cili nuk mund të dashuronte asnjë grua, sepse në një tjetër jete kishte takuar Antigonën? Një burrë si unë mendoj…një duzinë nënash e të dashurash, duke filluar me Andromakën deri tek Griselda, më kanë bërë të jem kërkues ndaj atyre kukullave të pathyeshme që pretendojnë të jenë reale. Ja, Izotën për të dashur, për motër Bell'Alda… por ajo ç'ka do kisha dashur është të kisha nënë vajzën e leggendës shqiptare, gruan e një të riu sborak, të këtyre anëve.

………………………………………………

… Na ishin njëherë tre vëllezër që punonin papushim për të ndërtuar një kala vrojtimi, që do ti mbronte nga pushtuesit turq. Po  e ndërtonin me duart e tyre, edhe pse krahu i punës ishte i shtrenjtë; edhe pse, si fshatarë të sprovuar, kishin besim vetëm tek krahët e tyre, e, gratë e tyre me rradhë , u sillnin për të ngrënë. Por sa herë që muri lartësohej, e në përfundim të punës së tyre, arrinin të vendosnin një hu me një tufëz bari në majë të saj, natën era dhe shtrigat e malit e rrëzonin kalanë, ashtu siç bëri Zoti kur shembi Babelin. E kjo ka një arsye të fortë, se përse një kala nuk qëndron më këmbë, e, mund të jetë; paaftësia e punëtorëve, terreni i papërshtatshëm, dhe çimentoja që lidh gurët e pamjaftueshme. Por fshatarët serb, shqiptarë dhe bullgarë, ia mveshin këtë fatkeqësi vetëm një shkaku: janë të bindur se një ndërtesë rrëzohet, nëse në themelet e saj nuk është murosur një burrë ose një grua, skeleti i të cilëve ta mbajë atë mish të rëndë prej guri deri në ditën e Kjametit. Në një vend të Greqisë, në Artë,  gjendet një urë në të cilën u muros një vajzë: e një tufëz e flokëve të saj, del nga një vrimë dhe varet mbi ujë, si nje degëz bime bionde.

Tre vëllezërit filluan ta shihnin njëri-tjetri me mosbesim dhe ruheshin që hija e tyre të mos shfaqej në murin e papërfunduar, sepse ishte e mundur, në mungesë të diçkaje më të mirë, të murosnin në atë ndertesë, hijen e zezë të njërit prej tyre, ajo hije që mund të përputhej me shpirtin e saj. E burri, hija e të cilit, burgoset në këtë mënyrë, vdes si një qyqar që vuan nga një dhimbje dashurie. Në mbrëmje të tre vëllezërit uleshin sa më larg oxhakut nga frika se mos dikush nga prapa shpinës të afrohej vjedhurazi, të fuste në thes hijen e tij me gjysmë frymë, si një pëllumb i zi, e të largohej.

Dita ditës hovi për të ngritur kalanë po fashitej , dhe djersët që mbulonin ballin e tyre te zeshkët, nuk vinin nga lodhja, por nga ankthi.

 Më së fundi, një ditë, më i madhi i vëllezërve , i mblodhi rreth vetes dy të tjerët dhe u tha: "- Vellezërit e mi, të një gjaku, të një nëne e  të një feje, nëse kalaja jonë nuk do të përfundojë së ndërtuari, turqit do të zvarriten përsëri në brigjet e këtij liqeni, fshehur pas kallamishteve. E do të na përdhunojnë vajzat, do të kryqëzojnë të gjithë bujqit tanë në hujtë e pemishteve, e kështu do të bëhen pre e derrave të  babazitur. Vëllezërit e mi, ne kemi nevojë për njëri - tjetrin tani me shumë se kurrë. Nuk mund t'i kërkosh tërfilit të sakrifikojë njërën nga fletët e tij, por, secili nga ne ka një nuse të re e të fortë, me trup të bukur e një qafëz të hirshme, mbi të cilën janë mësuar të mbajnë barrën. Vëllezër, le të mos marrim vendime, le t'ia lëmë rastësisë zgjedhjen e kësaj përngjasuesje të zotit. Nesër, në të gdhirë, ne do ta murosim të gjallë në themelet e kalasë gruan e njerit prej nesh, atë që do na sjellë për të ngrënë. Ju kërkoj të heshtni për një natë, o vëllezërit e mi më të vegjël, e kini kujdes mos perqafoni e mos qani para asaj që pas së gjithash, ka dy mundësi në tre, për të qenë e lirë,  pasi të ketë perënduar dielli. Ishte shumë e lehtë për të, pasi në vetvete ai e urrente gruan e tij të re, e donte të lirohej prej saj, e të martohej kështu me një vajze greke flokëkuqe. Vëllai i dytë nuk bëri zë, sepse mendoi se sapo të kthehej do t’i tregonte gruas së tij, vetëm vëllai i vogël kundërshtoi, pasi e mbante gjithmonë fjalën e dhënë. Ai u prek nga shpirtmadhësia e vëllezërve të tij më të mëdhenj që në emër të veprës së përbashkët, hiqnin dorë nga çka kishin më të shtrenjtë në botë. Më së fundi u bind, dhe premtoi se nuk do të hapte gojë atë natë.

U kthyen në banesat e tyre në një orë të muzgut, kur fantazma e dritës endej nëpër  fusha. Vëllai i dytë hyri i inatosur në banesën e tij dhe urdhëroi me ashpërsi gruan, që ta ndihmonte të hiqte çizmet. Sapo u përkul tek këmbët e tij, ai i përplasi në fytyrë këpucët dhe i tha: "- Ka tetë ditë që vesh të njëjtën këmishë, po vjen dita e dielë e nuk kam rroba të pastra për të veshur. Dembelja e dreqit, nesër me të dalë drita, do shkosh te liqeni me govatë n e rrobave e do lash me furcë, e lugën e drunjtë. Do të vdesësh nëse do të largohesh qoftë edhe një pëllëmbë prej aty.E nusja e re, duke u dridhur, i premtoi se të nesërmen do të lante rrobat gjithë ditën.  

Vëllai i madh hyri në banesën e tij, i vendosur që të mos i tregonte asgjë amvisës së tij, përkëdheljet e së cilës tashmë e lodhnin dhe nuk vlerësonte më bukurinë mbytëse të saj. Mirëpo ai kishte një difekt të rrezikshëm: fliste në gjumë. Amvisa e pasur shqiptare, atë natë nuk mundi të flinte, pyeste veten se cfarë mund ta kishte zemëruar burrin e saj. Papritur e dëgjoi aët të murmuriste, ndërkohë që tërhiqte jorganin: "- Zemra ime, e dashur zemra ime, që më rreh në kraharor, së shpejti do të jem i ve… sa do të gezohem, kur ato tulla të bukura të kullës të na kenë ndarë nga kjo zeshkane…”

Vetëm vëllai më i vogël, u kthye në banesën e tij, i zbehur në fytyrë e i pashpresë, si një njeri që kish takuar në rrugë vetë vdekjen, e cila me kosë në krahë, po shkonte për të korrë. Puthi djalin në djep, mori ndër krahë gruan e tij, e cila , gjatë gjithe natës, e dëgjoi tek lotonte pranë vetes. Por nusja e re e pafjalë, nuk e pyeti se nga i vinte gjithe kjo dhembje, sepse nuk donte ta detyronte të tregonte, pasi nuk kishte nevojë të dinte dhimbjet e tij, për  t’i qëndruar pranë e për ta ngushëlluar .

Të nesërmen tre vëllezërit morën lopatat e çekiçët e u nisën drejt kullës.

Gruaja e të dytit vëlla përgatiti govatën me rroba dhe shkoi u përkul para gruas së të parit: "- Motër, - tha ,  e dashur motër, më takon mua sot të çoj bukën burrave tanë, por burri im  do të më vrasë, nëse nuk i laj këmishat e tij prej lini, e siç e sheh e kam plot govatën. “

"- Motër, e dashur motër, tha gruaja e të parit, do ua çoja më gjithë qejf drekën burrave tanë, por mbrëmë djalli më është futur në një dhëmb … aj, aj, aj,  s'më mbetet tjetër ,veç të bërtas prej dhimbjes…"

 "- Grua e vëllait të vogël, tha. “- E dashur gruaja e vëllait të fundit, shko në vendin tonë e dërgoju burrave për të ngrënë, pasi rruga është e gjatë, jemi të lodhura e jemi më të moshuara e më të rënduara se ti. Shko, e vogla jonë, e ne do të ta mbushim shportën me gjëra të mira e kështu burrat tanë të presin me një buzëqeshje, Lajmëtaren që do të shuaj urinë e tyre."

E shporta qe mbushur me peshq liqeni të lyer në mjaltë e me rrush Korinti, oris mbështjellë me gjethë rrushi, e me djathë dhie e me tortë  bajamesh të kripura.

Nëna e re u besoi me delikatesë femijën dy kunatave, e mori rrugën e vetmuar, me shportë mbi kokë e me fatin e saj të varur ne qafë si një medalje e bekuar, e padukshme për të gjithë, mbi të cilën Zoti vetë kishte shkruar se

ç' lloj vdekje do të kishte e cilin vend në qiellin e tij.

 Kur të tre vëllezërit shquan atë imazh, vrapuan drejt saj, dy të parët të shqetësuar nëse strategia e tyre kishte shkuar sic duhej, ndërsa më i vogli i lutej zotit. I madhi lëshoi një nëmë, kur pa se nuk ishte zeshkanja e tij, I  dyti falënderoi Zotin me zë të lartë, që kishte kursyer rrobalarësen e tij. Por më i vogli vëlla, u gjunjëzua, e mbështolli me krahë ijet e saj dhe i kërkoi falje duke rënkuar. Pastaj u zvarrit në këmbët e vëllezerve e lypi mëshirë. Pastaj u ngrit e nxori thikën prej çeliku, që ndriçoi nën rrezet e diellit. Por një e goditur çekiçi në qafë, e hodhi atë duke gulçuar në qoshe të rrugës.

E reja e frikësuar kish lëshuar përtokë tavën me bukë, dhe ushqimet u bënë dhuratë për qentë e kopesë. Kur kuptoi se për se bëhej fjalë, ngriti duart lart qiellit: " - Vellezër, që u jam bindur gjithmonë, vëllezër, në emër të unazës së martesës dhe të bekimit të priftit, mos më vrisni, lajmëroni babain tim më mirë, është kryetar fisi, e do ju gjejë me mijëra shërbëtorë të cilët mund t'i bëni kurban. Mos më vrisni: e dua shumë jetën. Mos vini një gurë të gjerë mes meje dhe burrit tim.”

 Por papritmas heshti, sepse vuri re se burri i saj i nderë aty në qoshe të rrugës nuk luante qepallat, e flokët e tij të zinj ishin bërë pis me gjak e truri i kishte plasur përjashtë. Atëherë pa britma e lot u lëshua në duart e dy kunetërve që e drejtuan për tek qoshja e hapur në murin e përkulur të kalasë. Ngaqë po shkonte drejt vdekjes, mund të kursente të qarat. Por ndërkohë që vihej guri i parë para këmbëve të saj me sandale të kuqe, u kujtua për fëmijën e saj të vetëm, që kishte zakon të kafshonte sandalet e saj, si një qen i vogël lojnacak. Lot të nxehtë iu rrotuluan faqeve dhe ranë e u përzien me cimenton që mistria shtronte mbi gur.

"- Fatkeqësi! Këmbët e mia të vogla! " tha. "- Ju nuk do më bini më deri tek maja e kodrës, që t’i shfaqem para syve të dashurit tim. Nuk do ndjeni më freskinë e ujit që rrjedh; do ju lajnë vetëm engjëjt ditën e Ringjalljes!"

Gurët, një mbi një u shtruan deri tek gjunjët e mbuluar me një fund në ngjyrë të artë. Ashtu me trupin drejt brenda në kamare, dukej si një marie ngjitur pas altarit të saj.

"- Lamtumirë, gjunjët e mi të dashur! " foli nusja e re " nuk do përkundni më birin tim; ulur poshtë të bukurës pemë në kopësht, që jep ushqim e hije, nuk do mbush më prehërin tim me fruta të mira për ti ngrënë!"

Muri u ngrit edhe më lart, dhe e reja vazhdoi:  "- Lamtumirë, të dashurat, duart e mia të vogla, ngjitur trupit tim, që nuk do të përgatisni më darkën, që nuk do tjerrni pe, duar që nuk do të përqafoni më të dashurit e mi. Lamtumirë ijet e mia, e ti barku im, që nuk do njihni më mëmësi dhe dashuri, të vegjël që mund të kisha sjellë në jetë, vëllezër o motra që s'pata kohë ti jap birit tim të vetëm; do më bëni shoqëri në këtë burg, varri im, në të cilin do mbetem më këmbë deri në ditën e Gjykimit!"

Muri prej guri i mbërrinte deri në gjoks. Atëherë një drithmë përshkoi pjesën e sipërme të trupit të nuses së re, e sytë e saj që përgjëronin, morën pamjen e dy duarve që lypnin mëshirë.

"- Kunetër!" foli, "- Jo për mua, por për vëllain tuaj të vdekur, mendoni për birin tim, e mos e lini të vdesë urije. Mos muroni gjoksin tim, vëllezër, bëni që gjinjtë e mi të mund të arrihen poshtë këmishës sime të qëndisur, e më sillni cdo ditë birin tim në mëngjes, në mesditë e në perëndim. Derisa të më mbeten ca pikëza jete, kanë për të rënë deri tek thithkat e gjinjëve të mi, për të ushqyer fëmijën që kam sjellë në jetë, e ditën që nuk do ketë më qumësht, ai do të thithë shpirtin tim. Pranojeni këtë kërkesë, vëllezër të mallkuar, e po bëtë kështu, burri im dhe unë nuk do t’ju bëjmë me faj ditën që do takohemi para zotit!"

Të frikësuar, vëllezërit pranuan të plotësojnë dëshirën e saj  të fundit dhe lanë dy gurë  bosh në lartësinë e gjirit. Atëherë e reja murmuriti: "- Vëllezër të dashur, më vini dy gurë para gojës, se të gjallët kanë frikë nga puthjet e të vdekurve, por më lini një vrimë para syve që të shoh nëse im bir i gëzohet qumshtit tim!"

Bënë sic deshi ajo, një vrimë horizontale në lartësinë e syve.

Në perëndim, kur zakonisht ushqente birin e saj, sollën djalin në rrugën e pluhurosur, kufizuar me shkurre të shkurtra të ngrëna nga dhitë, dhe e nënshtruara përshëndeti ardhjen e foshnjës me britma gëzimi e bekime drejtuar dy vëllëzërve.

Valë qumështi vërshuan prej gjinjëve të saj të fortë e të ngrohtë, e, kur fëmija u ngop me atë ushqim të njëjtë me zemrën e tij, e zuri gjumi mbi kraharor, ajo nisi të këndojë me një zë që mbytej në shpeshtësinë e murit prej guri. Kur hoqën fëmijën prej gjirit të saj, ajo urdhëroi që ta cojnë në banesë për të fjetur, ndërsa melodia e trishtë fërfëlliu gjithë natën nën yje, e ajo nina nana, kënduar në distancë, mjaftonte që fëmija të mos qante.

Ditën tjetër ajo nuk këndonte më, e me një zë të mekur pyeti se si kishte kaluar natën Vania, biri i saj.

Dy ditë më vonë ajo nuk foli më, por merrte frymë akoma, pasi gjoksi i saj uleshin e ngriheshin pa u ndjerë në kafazin e vet.

Disa ditë më vonë fryma e saj u fashit, por gjinjtë e saj të palëvizshëm nuk ishin shterrur akoma, dhe fëmijën e zuri gjumi në gropën e kraharorit të saj, aty ku mund të ndjente akoma rrahjet e zemrës.

Pastaj ajo zemër në një akord të bukur me jetën, ngadalësoi rrahjet. Ata sy të fishkur u fikën si reflektimi i yjeve ne një cisternë pa ujë, e përmes vrimës nuk dukeshin më vecse dy pupile të tejdukshme të pazottë për të parë qiellin. U shkrinë ato, ato pupile, i lanë vend dy syve të uritur, në fund të cilëve fillonte vdekja, por gjoksi i së resë mbet i paprekshëm dhe për dy vjet, në lindje të diellit; në mesditë e në perëndim vazhdoi ajo rrjedhë mrekullie, derisa fëmija, që tashmë kishte ndërprerë gjirin, u shkëput spontanizht prej tij. Vec atëherë ai kraharor i dërrmuar, u thërrmua, e në qoshe të tullave, nuk mbet gjë tjetër, vec një grumbull hiri i bardhë.

Për shekuj nënat të mallëngjyera vijnë e prekin me duar, gurin e kuqrremtë, shenjat e lëna prej qumështit të bekuar, pastaj vetë kulla u zhduk dhe pesha e kohës nuk rëndoi më mbi atë skelet të lehtë gruaje.

Së fundi edhe ato kocka të dobta u shpërbënë, e s’ka gjë tjetër këtu, vec një francez i plakur, i djegur prej kësaj nxehtësie ferri, që tregon për fije e për pe, të parit që vjen këtu, këtë histori të denjë të frymezojë poetët e ti bëjë të derdhin lot si Andromaka!"

Në atë moment, një arixhije, e rreshkur bukur  prej pisllekut, iu afrua tavolinës, ku dy burrat mbështetnin bërrylat. Mbante ndër krahë një fëmijë me sytë e sëmurë, të mbuluar me fasha prej lecke. U përkul mëdysh me servilizëm fyes, shenjë e rraces humane që lyp, dhe fustani i saj i verdhë u shkerrye pertoke.

Inxhinieri e largoi me ashpërsi, pa u shqetësuar nga zëri i saj, që kaloi nga toni i lutjes në atë të mallkimit. Anglezi e thirri pas që ti jepte lëmoshë një monedhë.

"C'ju gjeti ëndërrimtar i vjetër?”-  foli me padurim.“- gjoksi i saj dhe varëset që mban, vlejnë padyshim si ato të heroinës tënde shqiptare. Dhe fëmija i saj është qorr."

"- Atë grua e njoh mirë." - u përgjigj Jules Boutrin. "- Një mjek nga Raguza më ka treguar historinë e saj. Ka muaj që shtron në sytë e fëmijës ca substanza që i djegin sytë, e kalimtarë ndjejnë mëshirë për të. Ai shikon akoma, por shpejt do jetë ashtu sic ajo dëshiron të jetë: një qorr. Ajo grua do ketë të garantuar përkujdesjen ndaj tij  për gjithë jetën, sepse të kurosh një invalid, është një profesion fitimprurës. Ka nene e ne nene."

Shenim: novela “Qumeshti i vdekjes” ben pjese ne librin “ novelat e lindjes”  te shkrimtares franceze Marguerite Yourcenar

                                                                                                Perktheu nga italishtja. M.C